Rozstanie rodziców to punkt zwrotny w życiu dziecka. Niesie zagrożenia, ale i potencjał rozwoju. Odpowiednie wsparcie dziecka w tym okresie pozwala mu wypracować zdrowe sposoby reagowania.
W ramach ogólnopolskiej kampanii #RozwódToNieWojna, o tym jak minimalizować traumę dziecka w sytuacji rozwodu i sprawić, by nauczyło się pozytywnie konfrontować z problemami rozmawiamy z Tomaszem Montowskim, Ekspertem z Zespołu Psychologów Centrum Porozumień Prawnych w Gdyni.
Który z momentów rozwodu rodziców jest dla dziecka najtrudniejszy: ten, w którym się o nim dowiaduje, przebieg rozprawy czy czas, gdy już jest “po wszystkim”, a taty bądź mamy nie ma już na stałe w domu?
Każda sytuacja rozwodowa jest inna i każde dziecko może na nią inaczej zareagować. Dużo zależy od wieku dziecka, jego relacji z każdym z rodziców, ale także cech indywidualnych. Rozstanie rodziców jest na ogół dłuższym procesem, w którym w poszczególnych okresach pojawiają się określone emocje, różne potrzeby, oczekiwania i doznania
Czy można je jakoś ogólnie określić?
Tak, u dzieci wyróżniamy cztery etapy radzenia sobie z rozwodem rodziców. Są to:
- faza nieuznawania – gdy pojawiają się takie reakcje jak: wstrząs, wyparcie, niechęć do zaakceptowania sytuacji rozwodu,
- faza intensywnych (często skrajnych) emocji – buntu, agresywnych zachowań i rozżalenia, przejawiającego się w pytaniu: Dlaczego to spotkało moją rodzinę?
- faza pertraktacji i negocjacji – etap nadziei, podczas którego dziecko próbuje stawiać własne warunki, często w drodze szantażu,
- faza adaptacji – pogodzenia się z nową sytuacją.
To, jak dziecko reaguje na rozwód, w dużym stopniu zależy także od jego wieku, prawda?
Oczywiście, emocjonalność przedszkolaka znacznie różni się przecież od reakcji emocjonalnych nastolatka. Większość rodziców mówi, że łatwiej rozmawia im się z młodszym dzieckiem niż ze starszym. Nic dziwnego, nastolatek więcej rozumie, zadaje więcej trudnych pytań, bardziej broni swojej niezależności, kategoryzuje swoje oczekiwania. Nie da się jednak generalizować. Każdy rozwód i wszystko, co się z nim wiąże – także relacje z dziećmi – to zawsze bardzo indywidualna sprawa. Bardzo wiele zależy od sposobu rozstania rodziców. Często rozwodzący się rodzice prowadzą ze sobą otwartą wojnę i pozwalają na regularną ?wymianę ognia? w obecności dziecka, nie zdając sobie sprawy z tego, jak duży wpływ na jego psychikę będzie miał styl ich rozstania i to, jak się ze sobą komunikowali. A ponieważ ludzie uczą się poprzez obserwację zachowań innych, dzieci biorące udział w zaognionym konflikcie rodziców kształtują negatywne wzorce relacji w rodzinie. Dlatego trzeba zrobić wszystko, by ich obraz nie był zaburzony.
Czy rozpad rodziny to z perspektywy dziecka zawsze wyłącznie negatywne emocje?
Na ogół dziecku nie jest łatwo mierzyć się z sytuacją rozwodową, żyje w gąszczu trudnych, niezrozumiałych, sprzecznych emocji, ale niekoniecznie tylko negatywnych. I nie chodzi mi tu tylko o sytuacje, w których np. dziecko doświadczało w rodzinie przemocy ze strony jednego z rodziców, a ich rozstanie jest dla niego zakończeniem jednoznacznie złych doświadczeń. Także w rodzinach, w których nie było przemocy i relacje rodzinne były z perspektywy dziecka ogólnie poprawne, sytuacja rozwodowa może nieść pozytywny potencjał. Przede wszystkim dlatego, że w jakimś zakresie uczy konfrontować się z problemem. W sytuacji rozstania rodziców najistotniejszy jest czas i odpowiednie przepracowanie emocji.
Czego w dłuższej perspektywie może nauczyć się dziecko, gdy już przejdzie przez rozwód rodziców?
Rozwód może być dla dziecka bardzo wartościową lekcją życia – radzenia sobie z trudnymi sytuacjami i emocjami, lekcją zrozumienia, uznania własnych potrzeb i akceptacji dla potrzeb innych. Ale żeby tak się stało, rozwód nie może być areną walki, tylko musi odbywać się kulturalnie – nie może zabraknąć dialogu i wzajemnego szacunku. Bardzo dobrze, by w sytuacji rozwodu całej rodzinie towarzyszył ktoś umiejący obiektywnie pomóc, doradzić i znaleźć wspólny język ponad emocjami.
Ma Pan na myśli psychologa?
Nie tylko. W tym kontekście chodzi mi raczej o dobrze przygotowanego, doświadczonego mediatora, który nie tylko wspiera małżonków w drodze do szybszego, mniej bolesnego rozwodu, ale niejednokrotnie staje się też niejako “adwokatem dziecka”. Stara się zrozumieć jego potrzeby i relacje z rodzicami i reprezentować je w imieniu dziecka w procesie mediacji.
A jak obiektywnie najlepiej poznać punkt widzenia dziecka? Skonfliktowani rodzice zwykle dostrzegają tylko własną więź z nim i każdy z nich czuje, że najlepiej zna jego potrzeby.
Obiektywna rozmowa z dzieckiem w trakcie rozstania rodziców jest zawsze trudna. Zwłaszcza, że w sytuacji rozwodu występuje u dzieci często konflikt lojalności i każdemu z rodziców dziecko stara się powiedzieć to, co w jego odczuciu dany rodzic chciałby usłyszeć i co sprawiłoby mu przyjemność. Jeżeli nie mamy pewności, jak się do tego zabrać, skonsultujmy się z psychologiem ze specjalistycznego ośrodka diagnostycznego. Pomoże on dziecku przejść przez rozwód rodziców spokojnie, etapami, adekwatnie do jego wieku. Można skorzystać tam także z konsultacji psychologicznych
Co, poza wsparciem psychologa, pomaga dzieciom uporać się z rozwodem rodziców?
Na pewno okazywanie im szacunku – szanowanie ich potrzeb na każdym etapie zaistniałej sytuacji. Dodatkowo niezbędna jest rozmowa – mądra, spokojna, dostosowana do poziomu percepcji dziecka. Do młodszych dzieci starajmy się mówić o rozwodzie w prostych, krótkich zdaniach, posługujmy się obrazami, skojarzeniami, porównaniami. Czasem łatwiej jest nie mówić od razu o emocjach, nie pytać: Jak się z tym czujesz? Co sądzisz o naszej sytuacji? Z kim wolisz zamieszkać? Nie zasypujmy dziecka informacjami, jak to wszystko teraz będzie wyglądało. Warto pamiętać, że sytuacja rozwodowa jest sytuacją dynamiczną – na początku drogi rozwodowej nic jeszcze nie wiadomo na pewno, nie warto więc składać dziecku obietnic bez pokrycia.
A czy dziecko powinno wiedzieć, że rodzice silnie przeżywają rozwód np. kiedy widzi, że mama często płacze?
Dziecko doskonale wyczuwa emocje rodziców, a także każdy fałsz czy kłamstwo. Mówienie, że “wszystko jest dobrze” i wymuszony uśmiech nie rozwiązują problemu. Dzieci szybko odgadują, że rodzic nie czuje się pewnie i trafnie odczytują jego stany emocjonalne. Dobrze jest mówić dziecku – adekwatnie do jego wieku – o swoich emocjach. Ważnym jest również, by w naszej komunikacji z dzieckiem nie przenosić winy za negatywne emocje na drugiego rodzica. Przy tym na pewno warto starać się zachować choćby odrobinę dobrego humoru. W połączeniu z prawdziwym uśmiechem może on być pomocny w rozładowaniu emocji związanych z trudną także dla dziecka sytuacją.
Czy pozytywnie wyglądająca relacja rodziców z dzieckiem daje gwarancję łatwiejszego przejścia dziecka przez rozwód?
W sytuacji rozwodowej nie można stwierdzać niczego jednoznacznie, bo każdy rozwód, każde dziecko i relacje w rodzinie są inne. Jednak na pewno dobra, silna relacja z dzieckiem może ograniczyć negatywne sytuacje i emocje. Warto pamiętać, że dużo zależy także od tego, jak wyglądają – na poszczególnych etapach rozwodu – relacje samych rodziców ze sobą. Te zachowania dziecko też obserwuje. Często nie mogąc sobie z nimi poradzić, zamyka się w sobie lub reaguje agresją. Niezależnie od natężenia wrogich emocji między rozwodzącymi się rodzicami, dzieci zawsze powinny pozostać w strefie zdemilitaryzowanej.
Dziękuję za rozmowę.
Tomasz Montowski – Psycholog specjalizujący się w psychologii rodziny oraz psychologii klinicznej. Doświadczenie zdobywał m.in. w Rodzinnym Ośrodku Diagnostyczno-Konsultacyjnym w Gdańsku oraz Ośrodku Interwencji Kryzysowej w Gdyni. Uczestnik projektu badawczego dot. narzędzi do diagnozowania relacji w rodzinie z ramienia Zakładu Badań nad Rodziną i Jakością Życia UG. Prowadzi rodzinną diagnostykę psychologiczną oraz przygotowanie rodziny do funkcjonowania po rozstaniu.
Centrum Porozumień Prawnych jest interdyscyplinarnym ośrodkiem, wspierającym rozwodzące się strony w procesie osiągnięcia kompromisu oraz sformułowania i zatwierdzenia prawnie wiążącego porozumienia. Łączy kompetencje prawne, mediacyjne i psychologiczne w obszarze prawa rodzinnego i cywilnego. Prowadzi mediacje, specjalistyczne badania psychologiczne oraz świadczy pomoc prawną w celu realizacji wspólnego interesu stron. W ramach struktur Centrum Porozumień prawnych funkcjonują: Klinika Rozwodowa, Osobno oraz Prywatny Zespół Specjalistów Sądowych “Audi et Vide”. http://www.centrumporozumien.pl
#RozwódToNieWojna to pierwsza tego typu kampania związana z problematyką rozwodu, który rokrocznie dotyka coraz większą liczbę małżeństw z różnym stażem. Celem kampanii jest rzetelne informowanie i szerzenie fachowej wiedzy. Kampania promuje dialog, szacunek i dążenie do uzgodnienia porozumienia. Ustami ekspertów Centrum Porozumień Prawnych – doświadczonych psychologów, prawników i certyfikowanych mediatorów – poruszane są istotne tematy związane z rozwodem: od zagadnień prawnych, poprzez etapy rozwodu, znaczenie mediacji, aż po kwestie emocji i relacji w rodzinie, ze szczególnym uwzględnieniem pozycji dziecka w sytuacji rozwodu rodziców. https://www.rozwodtoniewojna.pl
Kampania jest objęta honorowym patronatem Rzecznika Praw Dziecka. 
